LENFÖDEM ÇORAPLARI (LENFÖDEM BASI GİYSİLERİ)
Lenfödem, primer (yani doğuştan olan) ya da sekonder (doğuştan değil de, sonradan başka bir neden sonucu oluşan) nedenlerle hücrelerimizin arasındaki boşluklarında gereksiz olarak proteinden zengin sıvının birikmesi ile karakterize lenfatik sistemin kronik ilerleyici ve dokuyu tahrip edici bir hastalığıdır.
Dünya çapında 140-250 milyon arası kişiyi etkilediği düşünülmektedir. Bu sık görülen hastalık tecrübeli doktorlar tarafından tedavi edildiğinde büyük ölçüde azaltılabilmektedir.
Kompresyon yani ödemli bölgeye yapılan baskı, lenfödem masajı, lenfödem bandajı, oksiplazma, lenfödem vakum cihazı ve mikroplus tedavileri ve lenfödem ameliyatları lenfödem tedavisinde kullanılmaktadır.
Lenfödem çorabı yani lenfödem bası giysileri ise lenfödem tedavisinin her evresinde kullanılabilen önemli bir parçasıdır. Bası giysilerinin başlıca kullanım alanları:
I-Uzun dönem tedavide,
II- Lenfödemin en aza indirildiği kompleks dekonjestif tedavinin ikinci evresinde şu ana kadar ki olumlu kazanımların korunması amacıyla,
III- Lenfödemin erken dönemlerinde ileride oluşabilecek daha kötü sonuçların en aza indirilmesi için önlem amaçlıdır.
BASI GİYSİLERİNİN ETKİ MEKANİZMASI
Bası giysileri uyguladıkları basınç ile ödemli uzvun hücreleri arasındaki basıncını arttırır, bu etki ile hücrelerin lenf üretimini azalır. Ayrıca sıvının basınç altında olan taraftan, olmayan alana doğru hareketi desteklenir, lenf damarlarının kasılması ile lenf sıvısının emilimi artar, aktif kaslarda pompalama hareketini arttırarak toplar damar (ven) hareketliliği arttırır ve sıvının dokulardaki drenajı artar.
BASI GİYSİLERİ KİMLERDE KULLANILABİLİR?
Bası giysileri kolluk, eldiven, çorap, külotlu çorap ve bireysel ihtiyaçlar için özel olarak donatılmış giysileri içermektedir. Bu gereçleri reçetelemeden önce uygun hastanın belirlenmesinde bakılması gereken durumlar:
- Hastadaki lenfödem şişliği lenfödem çorapları (bası giysileri) ile kontrol edilebilmeli
- Hastalar bu giysileri kullanabilir beceride ve fiziksel kapasitede olmalı
- Çoraplar zor giyilebileceği için gerektiğinde hastaya yadım edecek aile bireyleri veya yardımcıları olmalıdır.
Lenfödem çorapları kullanılırken aşağıdaki hastalıkları olan lenfödem hastaları çok dikkatli takip edilmeli veya takibi olmazsa KULLANILMAMALIDIR.
- Bacak veya kol atar damarı tıkanıklığı olan veya yetmezliği olanlar
- Kalp yetmezliği olanlar
- Bacak veya kollarda sinir hastalığı veya nöropati olanlar
- Skleroderma hastalığı olanlar
LENFÖDEM ÇORAPLARININ YAPISI
Bası giysileri teknolojisi lenfödemli hastaların kompleks ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik çok çeşitlilik göstermektedir. Hastaya uygun, etkin, uzun dönemde en iyi şekilde kullanımını sağlamak için doktorların da bu teknolojinin teknik yönlerini bilmesi ve hastaya göre seçim yapması gerekmektedir.
Bası giysileri, kol veya bacağın uç kısmında en fazla, vücuda yakın kısmında ise en az kompresyon yani BASKI yapacak şekilde tasarlanır. Giysi tarafından kol veya bacağa uygulanan basınç, kullanılan ipliğe ve bu ipliği dokuma metoduna bağlıdır. İplikler lateks ya da elastan gibi gerilebilir bir maddeden olup, etrafına poliamid ya da koton sarılarak üretilir. Bası giysileri için kullanılan kumaşın örgüsünde iç içe geçmiş iki tip iplik birlikte kullanılır. Dolgu iplikler basıncı sağlarken, gövde iplikler de kumaşa kalınlık verir ve sertliği sağlar.
Bası giysilerinin üretiminde düz örgü ve dairesel örgü olmak üzere iki temel dokuma tekniği mevcuttur:
Düz örgü giysiler adından anlaşılacağı gibi düz parça şeklinde özel ölçülere göre dokunmakta ve sonrasında birbirine dikilmektedir. Yeterli sertliği sağlayabilmek için daha kalın ve kaba görünümlüdür, cilt kıvrımlarında kesme ihtimali daha azdır. Kişiye özel giysilerde daha çok tercih edilen ve daha pahalı olan bu teknik kol veya bacağın yapısına iyi uyum sağlamakta, şekil bozukluğunda da kullanılabilmektedir. Kısa gerimli bu giysilerin hastanın istirahat sırasında kol veya bacağa uyguladığı basınç düşük, hasta hareketli iken uyguladığı basınç ise daha yüksektir, bu da tedavide etkinliği arttırmaktadır. Düz örgü tekniğiyle 50 mmHg ve üzerinde basınçlar sağlanabilmektedir.
Dairesel örgü giysiler dikişsiz olarak tek parça halinde üretilmektedir. Bu teknikle üretilen giysiler daha ince ve kozmetik olarak daha kabul edilebilir olmaktadır. Daha uzun gerimli bu giysilerin elastikiyeti yani gevşeme özellikleri fazladır, hasta hareketli iken bacağa veya kola uyguladığı basınç düz örgü giysilere göre daha düşük, istirahat basıncı ise daha yüksektir ve bu durum hastaların tolerasyonunu azaltabilir. Yani hastalar istirahat halinde çorapların bacaklarını çok sıkmasını istemezler. Çoğunlukla hazır giysilerde kullanılan bu yöntem hafif-orta lenfödemli, şekil bozukluğunun olmadığı kol veya bacaklarda tercih edilebilir, bu teknikle 40 mmHg’ ya kadar basınç sağlanabilir.
LENFÖDEM HASTALIĞINDA "EVRE" NE ANLAMA GELİR?
Evre 0: Bozulmuş lenf sıvısı taşınması olmasına rağmen lenfödemin bariz olarak belirti vermediği ama önlem veya tedavi edilmez ise ileri dönemde hastalığın ilerleme riski bulunduğu dönemdir.
Evre I: Kol veya bacakta bulunan lenfödem şişliği sabah uyandığında azaldığı, ayakta durunca arttığı aşamadır. Bazen deri üstünden ödeme bastırınca GODE denilen deri üstünde kendiliğinden geçen ÇUKUR olur.
Evre II: Kol veya bacağınızı kaldırsanız bile, sabaha kadar yatsanız bile ödemin artık azalmadığı dönemdir. Deri üzerindeki GODE belirgindir.
Geç Evre II: Cilt ve cilt altı sertlik, bağ dokusu artışı vardır. GODE olabilir de olmayabilir de.
Evre III: Deride renk değişikliği ve koyulaşma olur, deride sertlik gelişir, deri katlantıları artar, deri kalınlaşır, kaşıntı artar, GODE oluşmaz.
Fil Ödemi (Elefantiyazis, Fil Bacağı): En ileri evredir
BASI GİYSİLERİNDE BASINÇ SINIFLANDIRMASI VE HASTAYA UYGUN BASINCIN BELİRLENMESİ
Bası giysilerinin hastaya uyguladığı basıncın değeri; giysinin özellikleri, dokuma tekniği, gerimi, ölçüsü, uygulanan bölgenin şekli ve kullanıcının aktivite düzeyinden etkilenmektedir. Bası giysileri için basınç sınıflarının uluslararası bir standardizasyonu bulunmamaktadır. Ülkelerin kendi sigorta geri ödeme koşulları çerçevesinde geliştirilen bu sınıflamalar, ölçüm metodları, kullanılan materyal ve basınç farklılıkları nedeniyle ülkeden ülkeye değişkenlik göstermekte ve birbirleriyle çelişebilmektedir.
Kol için; sadece Almanya’ya ait el bileğine uygulanan basıncın referans alındığı bir standardizasyon bulunmaktadır. Bu sınıflamada;
Sınıf (Class) 1: 15- 21mmHg,
Sınıf 2: 23-32 mmHg,
Sınıf 3: 34-46 mmHg olarak ayrılmaktadır.
Doktorların hastaya uygun basıncı doğru olarak verebilmesi için reçeteledikleri giysinin hangi ülkeye ait olduğu ve hangi standartları kullandığını bilmeleri önemlidir. Bununla birlikte bası giysilerinin kullanımına dair standartlar ve sınıflamalar yeterli bilgiyi vermemektedir. Hastanın evresine göre Tablo 4 uygun basıncı belirlerken klinik kılavuzlardan faydalanılmalıdır.
Genel olarak ileri evre lenfödemli kişilerde yüksek basınçta, hastalığın kötüleşmesini önlemek amaçlı kullanılan hastalarda ise düşük basınçta giysiler tercih edilir. Hasta tarafından tolere edilebilen en yüksek basıncın hastaya en yararlı olması muhtemeldir (20-60 mm/Hg).
Hasta önerilen düzeydeki giysileri tolere edemezse, doktorun gözetiminde basınç sınıfı daha düşük giysi denenmelidir.
KOL VEYA BACAK İÇİN BASI GİYSİLERİNİN REÇETELENDİRİLMESİ
Lenfödemli hastaların ömür boyu bası giysisi kullanması gerekebilir. Bası giysisi imalat firmaları ya da tedarikçileri stil, renk ve eklentileri açısından oldukça farklı seçenekler sunmaktadır fakat kişiye uygun giysinin seçimi DOKTORLARIN sorumluğundadır. Doktor olmayan bir kişi çorap veya bası giysisi önerisinde BULUNAMAZ.
Bası giysilerini reçetelerken, giysinin sayısı, tek ya da çift taraflı olduğu, basınç sınıfı, renk, uzunluk ve stili, ek bağlantı sistemleri, hazır ya da kişiye özel olduğu, üretici firma, ürünün ismi ve kodu hastanın tanısı ve cinsiyeti reçetede belirtilmelidir.
Bası giysilerinden biri yıkanırken diğerinin kullanılabilmesi için en az iki giysi reçetelendirilmesi uygun olur. Bacak bası giysilerinde hastanın ayak tipi belirlenerek reçeteye eklenmelidir bu kayıt hastaya özgün giysi üretiminde başarıyı arttırır. Uygun olmayan reçete, ölçüm veya montajlar hastalarda doku travmasına, şişlikte artışa ya da kalıcı doku hasarına yol açabilir.
Hastada bulunan başka hastalıklar göz önüne alınarak hastaya özel yaklaşımda bulunulmalıdır. Allerjik, hassas ciltler için koton astar ya da kotondan zenginleştirilmiş dokuma yararlı olabilir. Kalp hastalığı, nörolojik hastalık, eklem iltihabı veya lipödem varlığında daha düşük basınçlı giysiler önerilmelidir. Venöz ülser varlığında ise yüksek basıncın düşük basınçtan daha etkilidir.
BASI GİYİSİSİ İÇİN ÖLÇÜM ALMA
Giysi ölçüsü yoğun tedavi sonunda kol/bacak çapının sabit olduğu dönemde, pitting ödemi (GODE) bulunmayan ya da minimal olan hastalarda deneyimli uzmanlar tarafından, kriterlere uyularak alınmalıdır. Ayrıca ölçümün bandaj çıkarıldıktan hemen sonra, sabah erken saatlerde yapılması önerilir. Tekrar ödem artışını engellemek için bası giysisi siparişi gelene kadar bandajlamaya devam edilmelidir. Giysilerin hazır ya da kişiye özel oluşuna göre ölçüm sayısı farklılık göstermektedir. Kişiye özel bası giysileri için daha fazla bölgeden ölçüm yapılır.
Kol için ölçüm yaparken hasta rahat bir şekilde kolu desteklenerek oturmalıdır. Uzunluk ölçümü kolun iç yüzünden alınır.
Bacak için ölçüm yaparken; ideal olarak dize kadar ölçümler hasta muayene masasında yatarken, diz üstündeki ölçümler ayakta durarak alınır.
BASI GİYSİLERİNİN KULLANIMI VE BAKIMI
Bası giysileri sabah uyanır uyanmaz giyilmelidir, gün içinde kullanım süresi hastalığın ciddiyetine ve tedavi yaklaşımına göre farklılık göstermektedir. Lenfödem masaj ve bandaj tedavisinin tamamlanma kararı verildikten sonra günün 23 saati sadece bası giysileri kullanılır, ancak ciddi lenfödemli hastalarda gün boyu bası giysisi kullanımı gece ise bası giysisi ya da kompresyon bandaj uygulaması yapılabilir ve hafif lenfödemli hastalarda gün içinde kullanılması gece çıkartılması ya da şikayeti çok olmayan hastalarda koruma amacıyla sadece yüksek riskli aktiviteler ve egzersizler sırasında günün belirli saatlerinde kullanımı öneriler arasındadır. Hastalar giysinin uygun kullanımı hakkında bilgilendirilmelidir. Üretilen markaya göre yıkama talimatları değişebilmektedir, genel olarak tercihen elde ortalama 30-40 derece sıcaklıkta günlük olarak yıkanması kurutulurken de kurutma makinası kullanılmaması, bükme, sıkma yapılmadan ya da ipe asılmadan düz olarak kurutulması önerilir. En ideal bası giysilerinin bile yaklaşık 6. ay sonunda basınç etkileri kaybolmakta ve yenilemeye ihtiyaç duyulmaktadır. Giysi üzerinde yırtılma, kaçma, yanma veya delinme gibi hasarlanma meydana gelirse etkinliğini kaybedeceğinden değişmesi gerekmektedir. Ayrıca hastanın kilo alıp vermesi de (ortalama 2,7 kg) giysinin uygunluğunu olumsuz yönde etkileyebilmektedir.