BİLİMSEL MAKALE
“Makale” kavramı, içerisinde çok şeyleri barındırır. Bir de “bilimsel” kelimesi bu kavramın öncesinde kullanılırsa bu “şeyler” daha da karmaşık hale gelir, beklenti artar, eleştiri artar. Sonucuna değer mi? Amaçladığınız değerlere bağlı.
Günümüzde bilimsel makale dendiğinde genellikle “doçentlik başvurusu” ile eş zamanlı bir algı oluşmaktadır. Yani bilimsel makaleler, bilimsel camiada genellikle doçentlik sürecinde artmaktadır. Zamana sıkıştırılan yazı biçimi genellikle “makale” değil, proje olarak değerlendirilmelidir. Doçentlik döneminde puan hesabının yapılması sonucu “üretilen” makaleler, daha çok “bilimsel” düşünce sürecinden değil de, “durumsal” süreç sonucu ortaya çıkar. İşte bu durum bilimsel makalenin hazırlanmasını olumsuz etkiler ve editöre gönderilen yazı artık “bilimsel” değil, hatta neredeyse “makale” bile değildir. O nedenle yazara, “reject outright” ve/veya “immediate rejection” cevabı gelir. Bu durum, yazının danışmanlara bile gönderilmeye değer olmadığı anlamındadır ve yazının metodolojik olarak bilimsel standartlara uymadığını gösterir. Yazının “red” alması ile “direkt red” alması arasındaki fark makalenin bilimsel olmaması yani metodolojisindeki bozukluk olduğu gibi, etik sorunlu olması veya uygun olamayan dergiye gönderilmesi anlamı da taşır. Dergilerin “informations for authors” kısmında “scope” bölümü vardır ve o yayıncının kabul edip bastığı yayınların hangi hedef kitleye ulaşması gerektiğinin altını çizer. Bu nedenle çok iyi hazırlanmış makale bile olsa hedef kitlesine uygun olmayan yayın geldiğinde dergi yönetimi yazıyı direkt olarak red eder. Yine bu nedenle yazarların dergi seçimi yaparken bu konuya özellikle dikkat etmesi gererkir.
Bilimsel makalelerin en çok gündeme geldiği zaman olan doçentlik sürecine tekrar dönersek, birkaç zaman önce yüksek öğretim sistemimizde “doçentlik sınavı ve ünvanı” konusu tartışmaya açılmıştı. Bu konuda son verilen karar sözlü sınavının kaldırılması ve doçent adayının dosyasını oluşturan makalelerin aldığı puanların toplanmasıyla elde edilen sayının, belirlenen seviyenin üstüne çıkmasıyla “doçent ünvanı”nın verilmesi ile sonuçlandı.
Editörler, “puan hesabı” amacıyla hazırlanıp, kendilerine gönderilen makalelerde bu durumu görürler. Çünkü bilimsel makale zaten bunu gösterir. Halbuki bilimsel dergilerde editörlük yapan kişilerin amacı değerli bilimsel makaleleri kabul etmek ve zamanında o dergiyi yayına hazırlamaktır. Yani editör bir makaleye bakarken amacı yazıyı red etmek değil, yazıyı kabul etmektir. Ama hangi yazıyı?
İçinde yaşadığımız ve yaşayacağımız çağ “üretim” ve “katma değer” çağıdır. Bu nedenle editörler kendi dergilerinde bu amaca uygun hareket ederler. Yani gelen makalenin dergisine neler katacağına bakarlar. Atıf alacak mı, yeni çalışmalara ufuk açacak mı, patent alınması veya ürün oluşmasında yardımcı olacak mı, var olan bir ürünü değerlendiren bir amacı var mı... gibi sorulara cevap verebilen makaleleri kabul etmek için değerlendirmeye alırlar.
Bilim hayatında yapılacak çalışmaların bilimsel kurallara uygun şekilde yapılması ve sunulması gerekir. Bilimsel çalışmaların doğru sunulması yazarın bilimsel değerini ortaya çıkartacak ve yazarın uluslararası standartlarda var olmasını sağlayarak ülkemizin bilim hayatına kısa ve uzun dönemde belirgin katkıda bulunacaktır. Aynı zamanda yazarın doğru şekilde hazırlayacağı bir makale yazarın, editör ve yardımcı editörlerin, danışmanların ve yayıncıların iş yükünü azaltacak ve elde edilen bulguların hızlı ve etkin şekilde bilimsel literatürde yayımlanmasını sağlayacaktır.
Etkin bir makale sunumunun gerçekleşmesi için makaleyi oluşturan tüm alt başlıkların anlaşılması ve makalenin bir bütün olarak değerlendirilmesi gerekir. Bu parçaların her birisi üzerine gösterilecek özen makalenin tümüne yansıyacak ve kalitesini artıracaktır. Bir makaleyi oluşturan ve dikkat edilmesi gereken unsurlar şu şekilde özetlenebilir.
• Bilimsel standartlara ve gönderilecek dergiye uygun makale formatı
• Makalenin ana bulgularını içeren ve tüm veri tabanları tarafından içerilen makale özeti. İyi hazırlanmış bir makale özeti, okuyucuya yazının temel içeriğini hızlıca ve doğru bir şekilde gözden geçirmesini, araştırdığı konu ile ilişkisini saptamasını ve böylece yazının tamamını okumanın gerekli olup olmadığı konusunda karar verme olanağı sunar.
• Veri tabanlarında makalenin endekslenmesini sağlayan Tıbbi Konu Başlıklarından ( Medical Subjects Heading-MeSH) seçilen makale anahtar kelimelerinin yazımı
• Makalede ele alınan konunun ne olduğunu ve neden bu konunu araştırılması gerektiğini açıklayan etkili bir giriş bölümü
• Farklı çalışma metodolojilerinin anlaşılması ve yapılan çalışma türüne göre uygun materyal metot yazımı
• Çalışma metodolojisi ile uyumlu çalışma bulgularının yazımı
• Çalışmada elde edilen verilerin yorumlandığı makalede tartışma yazımı
• Makalede görsellerin (tablo-grafik-resim vs) sonuçları destekleyecek ve makalenin anlaşılırlığını anlatacak şekilde uygun kullanımı
• İlgi çekici ve açıklayıcı bir makale başlığı yazımı
• Editöre makale sunumunu içeren cover letter yazımı
• Makale hazırlandıktan sonra içerikle ilgili uygun dergi seçimi ve dergilerce yapılan değerlendirmeler sonucu makaleye gelen eleştirileri cevaplama
Bir makalenin ana unsuru ve kalbi Materyal –Metod bölümüdür. Bilimsel çalışmalar kanıt seviyelerine göre faklı metolodolojilere sahiptir. Bilimsel çalışmalar için faklı sınıflamalar olsa da kısaca çalışma metodolojileri şu şekilde sınıflandırılabilir.
Tablo 1: Bilimsel Çalışma Metodolojileri
Gözlemsel Çalışmalar Deneysel Çalışmalar
Vaka Çalışmaları ve Vaka Serileri Klinik Deneyler
Vaka-Kontrol Çalışmaları Doğal Deneyler / Toplum Deneyleri
Kesitsel Çalışmalar
Kohort Çalışmaları
Prospektif Kohort Çalışmaları
Ekolojik Çalışmalar
Materyal kısmında neyi gözlemlediğimiz (insan, hayvan, hücre kültürü, doku vb.), hangi müdahaleyi kullandığımız (ilaç, cihaz, egzersiz vb.) ve sonuçları nasıl değerlendirdiğimiz (cihaz, anket, ölçek, skala vb.) ile ilgili bilgi verilmelidir. Metot kısmında ise katılımcıların ya da deney malzemesinin nasıl seçildiği, neler yapıldığı, nasıl gözlemlendiği, sonuç ölçümlerinin nasıl yapıldığı ve toplanan verilerin nasıl analiz edildiği anlatılmalıdır. Benzer çalışma amacı ve kapsama sahip makaleleri incelemek ya da çalışma tiplerinin bildirilmesi için oluşturulmuş kontrol listelerini (CONSORT, STROBE, STARD, PRISMA) kullanmak faydalı olabilir. Materyal Metod ile ilgili en önemli özellik çalışmanın diğer bir bilim insanı tarafından aynı şekilde yapılabilirliğini sağlamaktır. Materyal metod sonrası bölümü çalışma sonuçları takip etmeli ve bulgular sunulurken yazı-tablo- grafik dengesi sağlanmalıdır.
Tartışma, makalenin genellikle yazılması en zor bölümüdür.4 Nasıl organize edilmesi gerektiği sorusunun net bir cevabı yoktur. Bazı yazarlar, tartışma bölümünü araştırma sorusunun etrafında şekillendirmeyi tercih edebilir. Genel olarak bakıldığında tartışma bölümü, çalışmanın arka planı ve hipotezin tekrarlanması, ana bulguların özetlenmesi ve bildirilmesi, ana bulguların literatür desteği ile yorumlanması, çalışmanın mevcut limitasyonları ve güçlü yönlerinin bildirilmesi, çalışmanın sonucuna ilişkin yazarın önerilerinden oluşmaktadır. Her makalenin metodolojik olarak kısıtlılıkları olabilir. Tartışma bölümünün sonunda yazarın kendisinin çalışmasının kısıtlılıklarını anlatması ve bildirmesi bu konuda gelecek eleştirileri engelleyecektir.
Türkiye Klinikleri Dergilerinde uzun yıllar bulunduğum editörlük görevinde on binlerce makale değerlendirme fırsatı buldum. Bu noktalar dışında temiz bir makale stili, makale hazırlama programlarının doğru kullanımı, imla ve yazım hatalarının az olması gibi nedenlerde makale değerlendirilirken önemlidir.
Ancak bilimsel olarak yazarın teknik olarak geliştirilmesinin yanında, psikolojik olarak ta desteklenmesi, cesaretlendirilmesi ve en üretken olacağı bilim ortamının oluşturulmasının da önemini anlamak ve bu konuda verilen eğitim sayısını ve içeriğini artırmak gerekecektir.
BALKANLAR TÜRK DOKTORDAN BU EĞİTİMİ İSTİYOR!
Dünya Editorler Konseyi Uyesi ve Bakırköy Dr Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Kalp ve Damar Cerrahisi Klinik Şefi olan Prof Dr Ahmet Akgül'ün, "Makalenin Red Çizgileri" adı altında, tıp doktor ve hemşirelerine anlattığı bilimsel makale yazımı ve tıp dergilerinde kabul ettirilmesi konulu eğitim seminerleri, Türkiye'de olduğu gibi yurtdışında da yoğun talep gördü.
"The Good, The Bad and The Ugly" adlı filmin temasıyla birlikte çok renkli geçen ve tamamıyla interaktif olan 6-7 saatlik eğitim seminerlerinde, dinleyici doktor ve/veya hemşireler konu anlatılırken ara bile vermek istemiyorlar/ programda ara olarak belirtilmiş zaman dilimlerinde devam etmek istiyorlar. Turkiye'de akademik yükseltmeler için tüm doktor, hemşire ve doktora öğrencilerinin yurtiçi veya yurtdışı bilimsel dergilerde yayın yapma zorunlulukları mevcut. Konuyla ilgili " Hastanelerimizde çok başarılı işler yapılmakta fakat bunlar makale şeklinde sunulmadıkça ulusal veya uluslar arası bilimsel alanda bu başarılar görülmemektedir. Yılların verdiği Editörlük deneyimi ve yurtdışında aldığım dersler ve dergileri uluslar arası en saygın indekslere dahil etme konusundaki çalışmalarımız sayesinde yayıncılık sisteminin tüm ayrıntılarını inceleme ve uygulama şansı buldum "diyen Dr Akgül'ün seminerlerinde katılımcılar hem makalenin yazılması ve Editöre sunulması konusunu hem de yayıncılık sisteminin birçok püf noktasını öğrenmektedirler. Dr Akgül benzer seminerlerden farklı olarak; makale yazmayı yalnızca "makale yazmayı bilen" olarak anlatmamakta, makaleyi okuyucu, yazar,danışman,Editör ve yayıncı gözüyle de değerlendirmekte. Bu 5 özelliğin birlikte olması ve önemli yurtdışı deneyimi Dr Akgül'ün seminerlerine talebin fazla olmasının ve çok olumlu geri bildirimlerinin nedenini açıklıyor. Clint Eastwood'un unutulmaz filmi olan ‘iyi, kötü, çirkin' ile makale yazımı konusunu birleştiren Dr Akgul, kendi hastanesinde 3 kere olmak üzere, Halkalı Mehmet Akif Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Bezm-i Alem Üniversitesi de dahil İstanbul'da 9 kere, İzmir, Kayseri, Ankara, Trabzon, Antalya, Edirne illerinden sonra Makedonya, Tetova Devlet Üniversitesi (State University of Tetova)n'nde de seminer verdi. Tetova Üniversitesi Rektörü Prof Dr Agron Reka tarafından daha uzun soluklu ve workshop niteliğinde eğitim vermesi için tekrar davet edilen Dr Akgul'ün eğitim semineri Üniversite'nin web sitesinde ve Makedonya basınında da yer aldı. Tetova Üniversitesi'nin yeni bir üniversite olduğunu ve konuyla çok ilgilendiklerini belirten Dr. Akgül, tekrar Üsküp'e gideceğini ve başka üniversitelerin de önümüzdeki eğitim yılı için şimdiden talepleri olduğunu bildirdi.